اسلام به شدت از اسراف و تبذیر نهی کرده است. خداوند در قرآن کریم حدود ۱۳ بار با الفاظ گوناگون از اسراف یاد کرده و مسرفان را دوست ندارد. کسانی که هنگام انفاق نه اسراف میکنند و نه سختگیری، راه اعتدال را انتخاب میکنند.
تحریریه رسا نشر – از منظر آموزههای دینی و یافتههای علوم اجتماعی، پدیده اسراف و مصرفگرایی بیرویه نه تنها یک رفتار شخصی ناپسند، بلکه عاملی مهم در ایجاد و گسترش نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی، و در نهایت فقر در جامعه محسوب میشود. این نوشتار با استناد به منابع موجود، به بررسی مفهوم اسراف، عوامل گسترش آن و پیامدهایش بر فقر و ساختار اجتماعی میپردازد و راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با این پدیده را ارائه میدهد.
مفهوم اسراف و تبذیر از دیدگاه اسلام
اسراف در لغت به معنای تجاوز کردن از قصد و میانهروی و نقیض اقتصاد است. به عبارت دیگر، اسراف به معنای خارج شدن از حد اعتدال است. این مفهوم نه تنها شامل زیادهروی در خرج کردن مال، خورد و خوراک، و حیف و میل کردن مواد غذایی است، بلکه میتواند به معنای زیادهروی در گناهان نیز باشد. اسراف اغلب با تفاخر و فخرفروشی همراه است.
تبذیر نیز مفهوم نزدیکی به اسراف دارد و به معنای ریخت و پاش است. گاهی این دو کلمه به یک معنی به کار میروند و حتی برای تأکید پشت سر هم قرار میگیرند.
اسلام به شدت از اسراف و تبذیر نهی کرده است. خداوند در قرآن کریم حدود ۱۳ بار با الفاظ گوناگون از اسراف یاد کرده و مسرفان را دوست ندارد. کسانی که هنگام انفاق نه اسراف میکنند و نه سختگیری، راه اعتدال را انتخاب میکنند.
عوامل گسترش اسراف و مصرفگرایی
عوامل متعددی در گسترش اسراف و تبدیل مصرفگرایی به یک هنجار در جامعه نقش دارند:
- عوامل درونی و فرهنگی: جهل و نادانی، ضعف ایمان، تربیت غلط، تجملگرایی و نداشتن آرمان از جمله ریشههای اسراف ذکر شدهاند. غرق شدن در مادیات و روی آوردن به تجملات به عنوان یک بیماری، نمونه بارز اسراف در قرن اخیر شمرده میشود.
- عوامل اجتماعی و اقتصادی: وجود ثروتهای کلان در دست عدهای خاص و تبعیض، نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی که اغلب ریشه در حکمرانی نامشروع دارند، و فراموشی سیره و سنت نبوی (ص) و علوی (ع) که بر مساوات تأکید داشتند. اشرافیت و دنیاگرایی نیز به گسترش این آسیبها کمک کرده است.
- نقش رسانهها و تبلیغات: نظام سرمایهداری از رسانهها به عنوان ابزاری برای آمادهسازی بستر فرهنگی و فکری مصرفگرایی بهره میگیرد و قشرهای کم درآمد و متوسط را هدف قرار میدهد. تبلیغات از طریق رسانههای جمعی، مطبوعات، صدا و سیما، و فیلمها میتواند نوع نگاه مردم را تغییر داده و آنها را به سمت مصرف هر چه بیشتر سوق دهد. در این شرایط، خرید لزوماً برای رفع نیاز نیست، بلکه برای خواست و تمنا است. وسایل ارتباط جمعی جهانی مانند اینترنت و ماهواره مرزها را شکسته و سلیقه و فرهنگ افراد را تغییر میدهند.
- فشارهای اجتماعی: نیاز به احترام، احساس کمبود و عقبافتادگی در مقایسه با دیگران، و نیاز به هماهنگی با گروه همتایان میتواند افراد را به سمت مصرف بیشتر و رعایت مُد سوق دهد تا موقعیت اجتماعی خود را تحکیم بخشند. مُدگرایی به ویژه در کالاهایی ظهور مییابد که تغییرپذیرند، قابلیت دید اجتماعی دارند، غیرضروری هستند، و از لحاظ زیباییشناسی قابل شکلگیریاند.
پیامدهای اسراف و مصرفگرایی بر فقر و جامعه
اسراف و مصرفگرایی پیامدهای زیانبار فردی و اجتماعی فراوانی دارد:
- ایجاد فقر و شکاف طبقاتی: اسراف انسان را از درجه اخلاق اسلامی ساقط کرده و موجب فساد اجتماعی و اختلاف طبقاتی میشود. مصرفگرایی بیرویه و ترویج آن، ثروت و مصرف را به یک ارزش تبدیل کرده و موجب نمایش ثروت، نیازآفرینی کاذب و در نهایت شکاف طبقاتی و نابرابری اجتماعی میشود. وقتی ثروت و دارا بودن ارزش و افتخار تلقی شود، فقر و نداشتن مایه آبروریزی و شرمندگی خواهد بود.
- مانع توسعه اقتصادی: اسراف یکی از موانع مهم توسعه اقتصادی هر جامعه است. در جوامع مصرفگرا، مردم بیشتر به مصرف کالاها و خدمات گوناگون سازگارند تا اصلاح الگوی مصرف.
- پیامدهای فردی و خانوادگی: مصرفگرایی میتواند منجر به بدهکاری، فشارهای مالی، و تلاش برای افزایش درآمد از راههای نامشروع شود که پیامدهای منفی بر نهاد خانواده دارد.
- پیامدهای روانی: احساس محرومیت، عقبافتادگی، و بیعدالتی از جمله پیامدهای روانی مصرفگرایی و نابرابری ناشی از آن است.
فقر خود پدیدهای دردناک است که میتواند روح انسان را آزار دهد و او را از مسیر سعادت منحرف کرده و به سمت خطرات سوق دهد. آموزههای دینی فقر را یکی از آسیبهای اجتماعی در کنار اسراف ذکر کردهاند.
راهکارهای مقابله با اسراف و فقر از منظر اسلام و منابع
برای مقابله با اسراف و کاهش فقر، راهکارهای متعددی از سوی اسلام و کارشناسان پیشنهاد شده است:
- اصلاح الگوی مصرف و ترویج میانهروی: لازم است همه افراد به میانهروی و اعتدال در مصرف توجه کنند. قناعت به معنای استفاده به اندازه و بجا از هر چیز و هدر ندادن نعمتها است.
- نقش مسئولین و نظارت بر بازار: مسئولین باید بر بازار کار و مصرف اجناس توجه کنند تا با دوری از تجملات و مصرف کالاهای ایرانی، به خودکفایی برسیم. نظارت بر بازار کار و جلوگیری از کالاهای تجملی ضروری است. مسئولین و هنرمندان باید الگوی رفتاری و مالی صحیحی ارائه دهند. نیاز به خیزش و حرکت عمیق از سوی مسئولین و همه آحاد جامعه برای ایجاد فرهنگ صحیح مصرف وجود دارد. کمیسیونی برای جلوگیری از پخش برنامههای ترویجکننده اسراف و تجملگرایی در صدا و سیما باید ایجاد شود.
- نقش رسانهها و آموزش و پرورش: رسانهها، تلویزیون و سینما نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ اعتدال دارند. باید در برنامهها به اهمیت اعتدال و میانهروی در اسلام توجه شود. آموزش و پرورش به عنوان خانه دوم فرزندان، در شکلگیری شخصیت اجتماعی کودکان و آموزش سادهزیستی و قناعت به آنان نقش کلیدی دارد. صدا و سیما میتواند از طریق برنامههای مختلف و پیامهای بازرگانی، افکار عمومی را در جهت مبارزه با اسراف آموزش دهد. برنامههای خانواده و کودک میتوانند در این زمینه مؤثر باشند.
- افزایش آگاهی عمومی: لازم است مردم نسبت به حکم اسراف و اینکه گناه کبیره است و رعایت حرمت آن از ضروریات دین است، آگاه شوند. جلب مشارکت مردم و زمینهسازی فرهنگی برای افزایش آگاهی نسبت به مصرف صحیح امکانات و منابع، راهکاری اساسی در اصلاح الگوی مصرف است.
- مقابله با فقر و نابرابری: اسلام به مبارزه با نابرابریهای مالی و نژادی و هدایتگری مردم تأکید دارد. زکات به عنوان یک اصل دینی پس از نماز، به رفع فقر و مشکلات نیازمندان کمک میکند. زکات برای فقرا و مساکین در نظر گرفته شده است. شفافسازی درآمد و مصرف زکات و تشکیل ستادهای زکات محلی، به اعتمادسازی و اثربخشی آن در محرومیتزدایی کمک میکند. انفاق و اعمال دینی واجب مانند خمس و زکات به رفع مشکلات اقتصادی و کمک به نیازمندان اولویت دارد.
- تلاش و کار: اسلام به کار و تلاش برای غلبه بر فقر و نیاز تأکید دارد. قرآن هرگز فقر را ارزش ندانسته و دعوت به بهرهبرداری از مواهب الهی نموده است. تلاش و کوشش به انسان کمک میکند هم به امکانات مادی برسد و هم هویت انسانی خویش را حفظ کند.
- مهارتهای شناختی و معنوی: برای غلبه بر فقر، نیاز به شناخت ماهیت فقر و فلسفه آن داریم. مهارتهای شناختی شامل درک احتیاج ذاتی بشر به خدا، اموال به عنوان وسیله آزمایش الهی، باور به رزاقیت خداوند، امید به گشایش و ترک مقایسه صعودی اموال دیگران است. مهارتهای معنوی مانند تقوا، صبر، شکر، قناعت، نماز، دعا، توکل، و تسلیم نیز به تحمل فقر و غلبه بر مشکلات کمک میکنند. شکر افزایش دهنده نعمت و امان از فقر است.
اسراف و مصرفگرایی بیرویه، که ریشه در عواملی چون ضعف ایمان، تجملگرایی، نابرابریهای اجتماعی، و تأثیر رسانهها و فشارهای اجتماعی دارد، پیامدهای مخربی از جمله ایجاد و گسترش فقر و شکاف طبقاتی در جامعه به دنبال دارد. از منظر اسلام، اسراف نه تنها گناهی بزرگ است، بلکه مانعی جدی بر سر راه توسعه اقتصادی و سلامت جامعه محسوب میشود. مقابله با این پدیده نیازمند رویکردی همهجانبه شامل اصلاح الگوی مصرف، ترویج میانهروی و قناعت، افزایش آگاهی عمومی، نظارت مسئولین، نقشآفرینی مؤثر رسانهها و آموزش و پرورش، مبارزه با نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی، و تقویت بنیادهای دینی و معنوی در افراد و جامعه است. همچنین، سازوکارهای دینی مانند زکات ابزاری مهم برای مقابله با فقر و محرومیتزدایی است. تنها با توجه همهجانبه به این عوامل میتوان از پیامدهای منفی اسراف بر زندگی فردی و سلامت اجتماعی پیشگیری کرد.
