تحریریه رسا نشر- پس از شکست مذاکرات هستهای میان ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام (بریتانیا، فرانسه و آلمان) در اواخر مرداد ۱۴۰۴، این کشورهای اروپایی با اشاره به «نقض قابل توجه» تعهدات ایران در برجام اعلام کردند که مکانیسم اسنپبک (مکانیزم ماشه) را فعال خواهند کرد. بر اساس گزارش رویترز، این سه کشور قصد دارند بهزودی مکانیسم ماشه را کلید بزنند. فرایند حقوقی بازگشت تحریمها در قطعنامه ۲۲۳۱ سی روز به طول میانجامد و تحریمهای دوران پیشین سازمان ملل را در حوزههای مالی، بانکی، انرژی و صنایع دفاعی بازمیگرداند. ایران اما فعالسازی اسنپبک را فاقد وجاهت حقوقی دانسته و هشدار داده است که پاسخ سختی خواهد داد؛ سخنگوی وزارت خارجه ایران به اروپاییها هشدار داده «حق ندارند» از این مکانیسم استفاده کنند و تأکید کرده هرگونه فعالسازی تبعاتی جدی در پی خواهد داشت. در سوی دیگر تنشهای امنیتی منطقهای نیز تشدید شده است: در ژوئن ۲۰۲۵، حملات گسترده آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هستهای ایران در نطنز، فردو و اصفهان انجام شد که به ادعای مقامات آمریکایی این تاسیسات «نابود» شدهاند. این تحولات باعث خشم ایران شده و تهران وعده داده است در برابر هرگونه فشار و اقدام نظامی واکنش مناسب نشان خواهد داد.
پیامدهای اقتصادی
بازار نفت و صادرات: تحلیلگران هشدار میدهند بازگشت تحریمهای سازمان ملل تجارت نفت ایران را بشدت محدود خواهد کرد. در سناریوی فعال شدن اسنپبک، فروش نفت ایران به چندصد هزار بشکه در روز تقلیل مییابد؛ گزارشها حاکی است صادرات نفت به کمتر از ۴۰۰ هزار بشکه در روز سقوط میکند و هرگونه خرید نفت از سوی مشتریان قبلی از جمله چین عملاً «غیرقانونی» میشود. برای مقایسه، اقتصاددانان میگویند در شرایط کنونی ایران با شیوههای دور زدن تحریمهای آمریکا حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز نفت صادر میکند، اما بازگشت تحریمهای بینالمللی این مسیرهای جایگزین را عملا مسدود خواهد کرد. افزون بر این، مفاد قطعنامههای قبلی شورای امنیت اجازه میدهد کشورهای ثالث کشتیهای مظنون به حمل نفت ایران را در هر نقطه از جهان بازرسی کنند و محموله را مصادره کنند؛ در نتیجه بارگیری نفت ایران بهشدت مخاطرهانگیز خواهد بود.
حملونقل و مبادلات مالی: هماکنون نقل و انتقال درآمدهای نفتی ایران با مشکلات فراوانی روبروست و سیستم بانکی بینالمللی بهشدت محدود شده است. فعال شدن اسنپبک معنایش «بازگشت به دوران احمدینژاد» خواهد بود که ایران زیر فشار تحریمهای گسترده سازمان ملل بود. در این شرایط، بسیاری از بانکهای خارجی هرگونه مبادله با بانکهای ایرانی را متوقف خواهند کرد و دسترسی به تسهیلات بانکی و انتقال ارز به حداقل میرسد. همچنین شرکتهای بیمه بینالمللی در نقلوانتقال کالا با ایران همکاری نمیکنند. این رویه شرایط کسبوکار را شدیداً دشوار میکند و باعث افزایش هزینه واردات کالاهای اساسی و ماشینآلات خواهد شد.
بازار ارز و ریال: فعالسازی مکانیسم ماشه تأثیر روانی سنگینی بر بازار داخلی دارد. تجربه چهار دهه تحریم نشان داده که ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی به سرعت افت میکند. براساس آمارهای رسمی، تورم بالا در سال ۱۴۰۲ ارزش ریال را به پایینترین حد تاریخی رساند (کاهش حدود ۵۸ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۹). هماکنون تحلیلگران پیشبینی میکنند با افت درآمدهای نفتی و افزایش هزینههای واردات در نتیجه تحریمهای جدید، ارزش ریال در سال جاری (۱۴۰۴) بار دیگر سقوط کند و رشد اقتصادی به زیر ۲ درصد برسد. در بازار آزاد نیز اثر روانی اسنپبک در عمل مشاهده شده است: خبر احتمال بازگشت تحریمها موجب افزایش تقاضای دلار و بالا رفتن نرخ ارز تا مرزهای بیسابقهای شده است. برخی گزارشها حاکی است در سناریوی بدبینانه فعالسازی مکانیزم ماشه، نرخ دلار آزاد ممکن است تا حدود ۱۶۵ هزار تومان و نرخ تورم به بیش از ۹۰ درصد برسد. هر چند برخی کارشناسان این ارقام را بسیار محتاطانه ارزیابی میکنند، اما همگی بر این نکته توافق دارند که اقتصاد ایران حتی پیش از اجرایی شدن رسمی تحریمها تحت فشار روانی شدیدی قرار گرفته است.
سایر بخشهای اقتصادی: در بخش مسکن و بورس نیز اغلب کارشناسان منتظر تبعات این شوک هستند. بازار سرمایه ایران، که پیش از این به اعمال تحریمهای جدید حساسیتی نشان نداده بود، ممکن است در صورت تثبیت خبر بازگشت تحریمها متأثر شود. همزمان سرمایهگذاران خرد نیز بهدنبال داراییهای امن مانند دلار، طلا و سکه روی میآورند. مؤسسات مالی محلی و صرافیها در رفتارهای احتیاطی قرار میگیرند و واردات کالاهای مصرفی ممکن است دستخوش اختلال شود. در مجموع، بازگشت تحریمهای برجامی پیشبینی میشود موجب جهش ناگهانی قیمت دلار و طلا، کاهش شدید قدرت خرید مردم و رکود در فعالیتهای تجاری گردد.
پیامدهای سیاسی و منطقهای
فعال شدن مکانیسم ماشه در وهله نخست موجب انزوای سیاسی بیشتر ایران خواهد شد. سه قدرت اروپایی تروئیکا با حمایت آمریکا به این اقدام مبادرت میکنند تا فشارها را بر تهران افزایش دهند؛ در مقابل روسیه و چین که خود امضاکننده برجام هستند، در شورای امنیت مخالفت خود را با چنین حرکتی اعلام کردهاند. پیش از این، روسیه و چین پیشنویس قطعنامهای برای تمدید مهلت توافق هستهای تدوین کردند تا مانع عملیاتی شدن اسنپبک شوند. چین در یادداشت توضیحی خود در سازمان ملل تأکید کرده است فعالسازی اسنپبک بدون طی روند قانونی «فاقد اعتبار» است و نتیجهای جز «پیامدهای غیرقابل پیشبینی و فاجعهبار» نخواهد داشت. روسیه نیز ماهها قبل مخالفت خود را با بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل ابراز کرده بود. با این حال، در عمل فشار غرب بر کشورهایی که با ایران مراوده اقتصادی دارند افزایش خواهد یافت؛ برای مثال دولتهای عراق، سوریه و لبنان که به نفت و انرژی ارزان ایران وابستهاند با تهدید تحریمهای ثانویه مواجه خواهند شد. در منطقه، کشورهای همپیمان ایالات متحده و اسرائیل (مانند عربستان و امارات) از این اقدام استقبال خواهند کرد و ممکن است راههای دور زدن تحریم را در سطح دوجانبه مسدودتر کنند. همزمان، حضور نظامی اسرائیل و آمریکا در سوریه و عراق نیز میتواند تشدید شود تا از ارسال تسلیحات و اجناس حساس به ایران جلوگیری شود.
در سطح بینالمللی، چین و روسیه به روابط خود با ایران ادامه خواهند داد اما از مواضع خود کوتاه نمیآیند. نمایندگان چین در سازمان ملل از همه طرفها خواستهاند بهجای بروز تنش، به گفتوگو ادامه دهند و برجام را نجات دهند. با این وجود، تحریمهای بانکی و پولی در نهایت راه دور زدن مالی ایران را دشوار میکند. در مجموع، کارشناسان معتقدند تشدید تحریمها بهمعنای کاهش محسوس درآمد نفتی (بهویژه درآمد دلاری)، مسدود شدن حسابهای خارجی و کاهش چشمگیر سطح مبادلات بینالمللی خواهد بود. همچنین محدودیتهای تسلیحاتی دوباره فعال میشوند که توان دفاعی ایران و گروههای همپیمانش در منطقه را تحت تأثیر قرار میدهد.
نتیجهگیری: بازگشت تحریمهای سازمان ملل از ۹ شهریور، اگرچه عمدتاً سیاسی اعلام شده، ابعاد اقتصادی بسیار سنگینی در پی دارد. اقتصاددانان هشدار میدهند در صورت اجرایی شدن این تصمیم، رشد اقتصادی ایران بهطور معنیداری کاهش یافته، تورم و بیکاری افزایش مییابد و بحران ارزی عمیقتر خواهد شد. همچنین تنشهای منطقهای میتواند بار دیگر اوج بگیرد؛ تهران احتمالاً سیاست «بازدارندگی فعال» در پیش خواهد گرفت که با پاسخهای نظامی احتمالی اسرائیل و آمریکا همراه شود. در مجموع، فعال شدن مکانیسم اسنپبک چشمانداز داخلی و خارجی ایران را تیرهتر کرده و کشور را به دورهای از چالشهای گستردهتری وارد میکند.